در طول تاریخ، بازار در فرهنگ ایرانی و البته در فرهنگ بسیاری از ملت‌ها صرفا جایی برای خرید و فروش کالا چه به صورت خرده فروشی یا به صورت عمده فروشی نبوده است. بلکه بازار در فرهنگ ایرانی مجموعه‌ای دارای هویت است که علاوه بر تجارت و خرید و فروش، هویت اجتماعی و مدنی نیز دارد به نحوی که در طول تاریخ، بازار در متن تحولات اجتماعی و سیاسی قرار داشته است.
از سوی دیگر در فرهنگ تمام ملل، بازار علاوه بر تامین مایحتاج روزانه مردم، جایی برای تفریح و وقت گذراندن خانواده‌ها نیز به شمار می‌آمده و بخشی از سنت فرهنگی و گردشگری ایرانیان محسوب می‌شده است.
تاریخچه بازار با شکل‌گیری شهرنشینی در ایران همزمان است و به حدود ده هزار سال پیش باز می‌گردد. در تمام دوره‌های سیاسی و اجتماعی ایران از دوره هخامنشی تا ساسانیان و بعد از اسلام شاهد گسترش تأثیرات اجتماعی، اقتصادی و سیاسی بازارها و ایجاد معماری فاخر با کارکردهای مختلف در سطوح صنوف بهره‌برداران و ارتباط این مجتمع‌های عظیم تجاری با امکانات رفاهی و تفریحی بوده‌ایم.
اما آنچه امروز از بازارهای قدیمی در ایران باقی مانده است و هنوز نیز با همان کارکرد قدیمی حیات دارد بیشتر متعلق به دوران صفویه به بعد است.
در این دوره بازارهای شهرهای بزرگی مانند اصفهان، تبریز، مشهد، قزوین و شیراز به شدت گسترش یافته و در کنار راسته‌های قدیمی و شماری از کاروانسراها، حمام‌ها، مدارس علمیه، خانقاه‌ها و امکانات تفریحی مثل پارک‌ها و زمین چوگان احداث شده است. بازار تهران و تبریز نمونه‌ای از همین سنت ایرانی است.
وجود قهوه‌خانه‌ها و نقال خانه‌ها و همچنین امکانی برای شعرخوانی و اجرای موسیقی همواره بخشی از هویت بازارهای ایرانی است. نمونه بازار این امر را می‌توان در میدان نقش جهان اصفهان مشاهده کرد.
میدان نقش جهان اصفهان که هنوز با همان کارکردهای روزهای اول پویا و زنده است، نمونه خوبی برای تعریف پدیده‌ای است این روزها «مال» نامیده می‌شود.
مدرنتیه و گذار از بازار به «مال»
مدرنتیه پدیده‌ای بود که تمام شئون زندگی بشر را دست خوش تحول کرد.
یکی از پیامدهای مدرنتیه، بزرگ شدن ابعاد شهرها بود. به نحوی که مفهوم «ابرشهرها» جایگزین شهرهای سنتی شد.
وسعت یافتن شهرها امکان تمرکز همه فعالیت‌های تجاری در یک محدوده مشخص از شهرها را از میان برد.
شهرها چنان بزرگ شدند و پدیده ترافیک چنان با زندگی انسان‌ها در آمیخت که اساسا امکان تردد همه شهروندان ساکن یک شهر به نقطه‌ای از شهر تحت عنوان بازار را از میان برد.
از این رو در مناطق مختلف شهرها مجتمع‌های تجاری، مراکز خرید، پاساژها و «مال‌ها» سر برآوردند که نتیجه طبیعی رشد شهرنشینی، صنعتی شدن و شهرها بودند.
این تحول را در شهر تهران به عنوان یک ابر شهر خوبی می‌توان رصد و مشاهده کرد. اما آیا مدرنیسم بازار سنتی را از میان برد؟ پاسخ منفی است. آنچه به وضوح عیان است عموم پدیده‌های سنتی در دوران مدرن خود را در قالبی جدید بازتولید کرده و به حیات خود به شکلی نوین ادامه داده‌اند.
یکی از این پدیده‌های سنتی بازار بود که در قالب «مال» بازتولید شد و در ابعادی کامل‌تر از بازارهای سنتی، تدوام حیات یافت. اینک در تهران مراکز و مجتمع‌های متعددی را شاهد هستیم که با نام «مال» در شمال و جنوب و شرق و غرب تهران احداث شده‌اند و با استقبال شهروندان مواجه هستند.
اما پرسشی که به ذهن هر شهروند خطور می‌کند این است که تفاوت فروشگاه، مرکز خرید، پاساژ و مال در چیست؟ کدام یک از این اماکن را به صورت واقعی می‌توان «مال» نامید؟ اینک در تهران، اصفهان، مشهد، کرج و سایر شهرهای بزرگ، برآمدن مجتمع‌هایی را شاهد هستیم که هر یک تابلوی مال را بر سر در ورودی خود نصب کرده‌اند. این پرسش مطح می‌شود که اگر تمام این مجتمع‌ها مال هستند پس مرکز خرید و پاساژ چیست و چه تفاوتی با «مال» دارد؟
مال‌هایی که مال نیستند
مخاطبان برای شناسایی یک مال واقعی می‌توانند یک معیار مشخص داشته داشته باشند که سنگ محک شناسایی «مال واقعی» با مال‌های ادعایی است. همان گونه که پیشتر گفته شد پدیده مال گذار از سنت به سنت به مدرنتیه بود. در واقع «بازارهای سنتی» در دوران مدرن به صورت «مال» بازتولید شدند.
یکی از مولفه‌های اصلی در شناسایی یک مال این است که مجموعه‌ای که مدعی مال بودن است آیا از تمام مولفه‌های یک بازار سنتی برخوردار است؟ بازارهای سنتی صرفا یک مرکز خرید نبودند، بلکه علاوه بر مرکز خرید امکانی برای گفت‌وگوی عمومی، سخنرانی‌های مذهبی و فرهنگی، نقالی و شعرخوانی، گردشگری و بازی و سرگرمی نیز بودند.
واقعیت این است که چند منظوره بودن بازار، توسط ما ایرانی‌ها در چهارصدسال قبل و در شهر اصفهان اجرایی شد. میدان تاریخی نقش جهان که در زمان ساخت تا زمان انقلاب اسلامی به نام میدان شاه نامیده می‌شد و در حال حاضر به نام میدان امام خمینی (ره) نامیده می‌شود اولین مرکز تجاری تفریحی اقامتی چند منظوره بوده است.
در مرکز میدان فضای سرگرمی و تفریح که آن موقع چوگان بود ساخته شدو در ضلع جنوبی میدان فضای عبادی ، مسجد امام خمینی که خود یکی از شاهکارهای معماری زمان صفویه هست بنا شده در ضلع غربی کاخ عالی قاپو که مرکز سیاسی و کاخ شاه عباس بود و در ضلع شرقی میدان، مسجد شیخ لطف الله که مسجد اختصاصی شاه عباس صفوی بود، احداث شد و در اطراف میدان 200 باب دکان دو طبقه احداث شد که این مغازه ها هنوز و پس از گذشت 400 سال همچنان وظیفه خود را به خوبی انجام می دهند. در اطراف میدان خروجی‌هایی به سمت بازار اصفهان به وجود آمد که در این مسیرها کاروانسرها و تیمچه هایی که محل استقرار و بار انداختن کاروان‌های تجاری و ملاقات بازرگان‌های آن دوره بوده، شکل گرفت.
در واقع با معیارهای امروزی میدان نقش جهان اصفهان، نخستین «مال ایرانی» بوده است و در دنیای مدرن یک مال با ابعاد تجاری، فرهنگی، گردشگری، تفریحی و ورزشی‌اش مال نامیده می‌شود. بازدید و بررسی میدانی خبرنگار اقتصادی ایلنا از عموم مال‌های تهران نشان میدهد، عموم مجتمع‌هایی که در تهران با عنوان مال به فعالیت مشغول‌اند، فاقد خصوصیات و شاخص های لازم برای مال نامیدن‌اند. در واقع عموم این مراکز را می‌توان مرکز خرید نامید و نه مال به معنای واقعی.
مساحت بیشتر این مال‌ها به نحوی نیست که از استانداردهای مال برخوردار باشد. از سوی دیگر عموم این مال‌های فاقد امکان فرهنگی، ورزشی و تفریحی‌اند و اگر هم چنین فضاهایی داشته باشند، میزان آن به نحوی است که هرگز بازار سنتی ایرانی را به ذهن تداعی نمی‌کند و با استانداردهای مدرن نیز همخوان نیست.
«ایران مال»، یک مال واقعی
گزارش میدانی خبرنگار اقتصادی ایلنا، نشان میدهد تنها مجتمعی که عنوان مال را به صورت واقعی دارد و به صورتی جالب تلفیقی از بازارهای سنتی ایرانی و استانداردهای مدرن به نمایش گذاشته، مجتمع بازار بزرگ ایران (ایران مال)، در غرب تهران (حدفاصل تهران و کرج) است. برخی از امکانات این مال به شرح زیر است:
مساحت و مقایسه با مال‌های مشابه
از سال ۱۳۹۰ ساخت این پروژه در زمینی به مساحت تقریبی ۳۲ هکتار آغاز شد و زیر بنای کلی مجموعه در فاز اول ۱.۳۵۰.۰۰۰ متر مربع است که به ۱.۹۵۰.۰۰ متر مربع با ساخت و تکمیل فاز دوم که اصطلاحاً «طرح توسعه» نامیده می‌شود، خواهد رسید. در کل این پروژه علاوه بر بخش تجاری، دو برج اداری، پارکینگ، هتل پنج ستاره، دریاچه موزیکال و تالار پذیرایی تعبیه شده است. اگر بخواهیم مساحت کل پروژه را معیار قرار دهیم، باید آن را بزرگترین مجتمع تجاری، اداری و تفریحی جهان بنامیم.
وجه تمایز ایران مال با سایر مال ها
تمایز ایران مال نسبت به سایر مجتمع‌های مشابه جهان که با توجه به مساحت و کارکرد، اصطلاحا مال نامیده می‌شوند، این است که ۷۰ درصد فضای آن کاربری مشاعات، تفریحی، فرهنگی، گردشگری، دینی، ورزشی، خدماتی، رفاهی و پارکینگ دارد. این پروژه از این جهت اهمیت دارد که نه تنها بزرگترین مرکز تجاری کشور است، بلکه دارای بزرگترین مجتمع‌های فرهنگی و رفاهی است که همگان می‌توانند از آن استفاده کنند.
جزئیات بخش‌های مختلف پروژه
مجموعه تجاری تفریحی ایران مال در منطقه ۲۲ تهران شامل بخش‌های زیر است: باغ ایرانی که شبیه سازی شده باغ شازده ماهان کرمان است (به عنوان قلب پروژه و از زیباترین بخش‌های ایران مال)، پیست یخ، ایوان بلور، تالار پذیرایی الماس، گالری و نمایشگاه خودرو، مجموعه سینمایی با ۱۴ سالن در فاز اول و ۴۰ سالن در فازهای بعدی، حدود ۲۰۰ رستوران و ۴ فودکورت و مرکز تفریحات خانوادگی، آمفی تئاتر، هتل ۵ ستاره ایران مال با حدود ۴۰۰ اتاق در ۲۸ طبقه، دریاچه ایران مال با نمایش و رقص آب، شهربازی سرپوشیده همچنین طرح توسعه آتی که شامل یک مجموعه فروشگاهی بزرگ و مرکز بین المللی تجارت تهران و مرکز نمایشگاه‌ها است.
گردشگری و اقتصاد فرهنگ
اقتصاد فرهنگ نیز در این مجتمع نادیده گرفته نشده است و به این منظور ۴۰ سالن سینما در طرح توسعه ایران مال دیده شده که در فاز نخست، از ۱۲ سالن سینما با ظرفیت۱۸۰۰ صندلی رونمایی خواهد شد. کارشناسان، این پروژه را از منظر فرهنگی اتفاق مهمی می‌دانند که می‌تواند بسیاری از علاقه‌مندان به هنر هفتم را جذب سالن‌های ویژه نمایش فیلم کند.
از نکات قابل توجه این مجموعه سینمایی استفاده از روزآمدترین فناوری دنیاست و قرار است نمایش فیلم‌های برتر سینمای ایران و برگزاری جشنواره‌های سینمایی داخلی و بین المللی را در دستور کار قرار دهد.
بخشی که تاکنون در مجتمع‌های دیگر پیش‌بینی نشده و از آن به عنوان قلب فرهنگی بازار بزرگ ایران یاد می‌شود، باغ کتاب به وسعت ۳ هزار و ۳۰۰ متر مربع با ظرفیت ۶۷ هزار جلد کتاب در ایران مال است. بازار بزرگ ایران در کنار مراکز تجاری، ورزشی و سینمایی، دارای کتابخانه و فروشگاه بزرگ کتاب است.
نگاه دیگر به جذب گردشگر توجه دارد. امکاناتی که با این رویکرد مهیا شده نه تنها از منظر احیای فرهنگ ایرانی قابل توجه است، بلکه از جنبه‌های مذهبی و تفریحی نیز دارای اهمیت است. از بعد مذهبی این مجتمع توانسته فضای قابل ملاحظه‌ای را به نمازخانه‌ها اختصاص دهد. مسجد جامع محمد رسول‌الله(ص) با مساحت حدود ۱۲۰۰ مترمربع، در این مجتمع خودنمایی می‌کند. در مجموع حدود ۱۱۰ نمازخانه و مسجد با ترکیب و تلفیق معماری اسلامی و ایرانی و الگوبرداری از معماری سنتی، امکان دسترسی سریع تمامی مراجعان را برای انجام عبادات و ادای فریضه فراهم می‌کند.
بازار سنتی
بازار سنتی را می‌توان یکی از جاذبه‌های مهم گردشگری و تجاری این مجموعه دانست که در واقع احیای معماری لطیف، رازآلود و معناگرای ایرانی-اسلامی است و ترکیب متوازنی از معماری و سازه بازارهای سنتی ایران در شهرهای تهران، اصفهان، تبریز، مشهد، اراک، قم، قزوین، شیراز و کرمان است که در چهار بخش منشعب از چهارسوق به ارائه صنایع دستی، فرش، خشکبار، سوغات ایرانی و اجناس و اقلام نفیس و عتیقه می‌پردازد.
بازار سنتی ایران مال، نماد فرهنگ ایرانی و اسلامی است. این بازار بزرگترین بازار سنتی با معماری سنتی است که بعد از دوره صفویه به‌طور متمرکز ساخته شده و مساحت آن یک هکتار است.
این بازار مانند بازارهای قدیمی دارای تالار آینه است که ۳۸ میلیون قطعه آینه در دیوار و سقف آن به‌کار برده شده است. از سویی برای نخستین بار به جای کافی‌شاپ، در این بازار به رسم قدیم، شربت خانه وجود دارد. سفره‌خانه سنتی، گذر هنر، سرای هنرمندان، راسته بازار و حجره‌ها از جمله مهم‌ترین بخش‌های آن است که با هدف تاثیرگذاری معماری ایرانی- اسلامی بر سبک زندگی جامعه ساخته شده است.
باغ و فضای تفرجگاهی
بازار بزرگ ایران دارای ۲ باغ است. باغ ایرانی ماهان با الهام از باغ ماهان کرمان با مساحت حدود ۱۶ هزار مترمربع و باغ دیدار که در مجاورت بازار سنتی است، با مساحت حدود ۳ هزار مترمربع از دیگر اماکنی است که با نگاه جذب توریست در این مجتمع ساخته شده است. جاده تندرستی با مسافت ۲ و نیم کیلومتر هم از دیگر مواردی است که می‌تواند مورد استقبال بازدیدکنندگان قرار بگیرد.
واحدهای تجاری و امکانات رفاهی
این فروشگاه‌ها که شامل ۷۰۰ واحد تجاری است، ۳ تا ۶ ماه دیگر راه‌اندازی می‌شوند. دومین اهرم درآمدزای ایران‌مال، رستوران‌ها و کافی‌شاپ‌های آن هستند که در این خصوص نیز ۲۰۰ رستوران و کافی شاپ در این پروژه پیش‌بینی شده است. سومین مورد نیز که با رویکرد درآمدزایی در این مجتمع تعبیه شده، شهربازی سرپوشیده است که ۱۰ هزار مترمربع زیربنا دارد.
همچنین فضاهای ورزشی استاندارد برای ۱۵ رشته ورزشی سالنی مانند کشتی، فوتسال، والیبال، بسکتبال، اسکیت روی یخ، تنیس روی میز، وزنه برداری، اسکواش، بدن سازی و ورزش‌های همگانی و هوازی مانند تنیس، دوچرخه سواری، پیاده روی نیز در این بخش جای می‌گیرد. علاوه‌بر این، فاز اول دارای یک هتل ۵ ستاره با ۴۰۰ اتاق و امکانات ویژه است که تا پایان سال به بهره‌برداری می‌رسد. فضاهای نمایشگاهی مختلف نیز از دیگر جاذبه‌هایی است که می‌تواند به جذب گردشگر کمک کند. نمایشگاه دائمی خودرو از جمله آنها است.
بی اعتنایی دولتی‌ها به یک پروژه ملی و بین‌المللی
در مراسم رونمایی از این سازه تمدنی که در تاریخ ۱۱ /۰۲/ ۱۳۹۷ برگزار شد، حتی یکی از وزرای دولت یا معاونان رئیس جمهوری شرکت نکردند! در حالی که این پروژه یک ظرفیت ویژه برای ارائه توانمندی جمهوری اسلامی ایران است که در کمال شگفتی و در دوران دشوار تحریم، توسط مهندسان و متخصصان داخلی ساخته شده است و طی 6 سال، روزانه برای 20 هزار نفر (طی 3 نوبت کاری) و مجموعا 43 میلیون و 200 هزار نفر-روز، ایجاد اشتغال کرده است و در زمان آغاز به کار، برای 18 هزار نفر به صورت مستقیم و برای حدود 100 هزار نفر به صورت غیرمستقیم ایجاد اشتغال خواهد کرد.
در سال حمایت از کالای ایرانی، ایران مال را می‌توان به عنوان یک شرکت سهامی عام، حاصل اندیشه، تلاش، توان فنی-مهندسی و مصالح ایرانی و در یک کلام، محصول کاملا ایرانی برای همه ایرانیان قلمداد کرد.