فشار روانی ناشی از افت شدید بهای نفت همچنان بر دادوستدهای بورس تهران سنگینی می‌کند. با وجود بازگشایی مثبت بازار جهانی در روز گذشته و رشد نسبی قیمت نفت و فلزات اماریزش‌های هفته‌های قبل قیمت‌های جهانی، سمت عرضه را به نیروی بلامنازع معاملات بورس تهران تبدیل کرده است. فشار عرضه سهام در جریان معاملات دیروز به حدی بود که سراسر بازار را سرخ‌پوش کرد؛ به‌طوری که شاخص ۳۵ صنعت از صنایع ۳۸ گانه بورس تهران در پایان معاملات در محدوده منفی قرار گرفت. حتی سهام غیروابسته به جریان نزولی بازارهای جهانی هم از فشار فروش مصون نماندند. به بیان دیگر، صنایع مختلفی که طی روزهای اخیر بر خلاف جریان سهام کالایی حرکت می‌کردند نیز در این روز با افت شدید شاخص مواجه شدند. پیوستن سهام گروه‌های خودرو و بانکی به سیر نزولی بازار موید همین واقعیت است. روز شنبه بود که سهام این دو گروه بر خلاف روند کلی بازار در مدار مثبت معامله شدند. با این حال، فشار شدید عرضه در جریان دادوستدهای دیروز، سهام این دو صنعت بورسی را وادار به همراهی با روند کلی بازار و عقب‌نشینی کرد. البته افت دسته‌جمعی بازار را نمی‌توان صرفا بر مبنای تغییرات بنیادی در بازار جهانی توضیح داد بلکه باید به ریشه‌های رفتارشناختی افت‌ها نیز توجه داشت که معمولا بدون ارزیابی تحلیلی سهام صورت می‌گیرد.
ریشه‌های رفتار دسته‌جمعی
کاهش شدید قیمت‌ها در بازار جهانی نه‌تنها فعالان بازار جهانی را نگران کرده بلکه موجب تند شدن ضرباهنگ نزولی شاخص سهام بورس تهران شده است. البته نگرانی فعالان بورس تهران تنها به وضعیت قیمت‌ها در بازار جهانی بازنمی‌گردد بلکه محدودیت‌های ناشی از تحریم‌ها برای صدور کالای شرکت‌های بورسی بر شدت نگرانی‌ها افزوده است. این دو اتفاق دست به دست هم داده تا در بازاری که عمیقا از فقر تحلیل رنج می‌برد، رفتارهای دسته‌جمعی نقش پررنگی در دست‌به‌دست شدن سهام و افت و خیز قیمت‌ها ایفا کند. این فرآیند در بورس تهران معمولا با حرکت سهامداران حقیقی آغاز می‌شود و تا بروز نشانه‌های قطعی از تغییر روند، ادامه پیدا می‌کند.
با در نظر گرفتن این عوامل در کنار هم، طبیعی است که شاهد شدت گرفتن عرضه سهام و بی‌توجهی به عملکرد شرکت‌ها باشیم. البته این مساله مختص بازار سهام ایران نیست. فعالان تمام بازارهای مالی، در چنین مواقعی که بازارها با تلاطمات شدید روبه‌رو می‌شوند و نااطمینانی‌ها افزایش می‌یابد، واکنش‌های حادی نشان می‌دهند که از هیجان هم خالی نیست. واقعیت این است که در چنین موقعیت‌هایی ذهن سرمایه‌گذار معطوف به جریان منفی اطلاعات می‌شود و بنابراین بسیاری از رویدادهای مثبت از فیلتر انتظارات او عبور نمی‌کند. بنابراین انباشت سیگنال‌ها و اطلاعات منفی باعث می‌شود تا بسیاری از بورسبازان به جریان جمعی معاملات بپیوندند و روند نزولی قیمت‌ها را تشدید کنند.
سهام در احاطه بدترین سناریو
چنان‌که گفته شد، افت قیمت نفت تاثیر قابل‌ملاحظه‌ای بر کل معاملات بورس تهران داشته است. اگرچه اثرات مستقیم افت بهای نفت متوجه صنعت پالایشی و صنایع وابسته‌ای نظیر پتروشیمی است اما فشار عمومی عرضه در معاملات سهام طی دو روز کاری اخیر نشان می‌دهد که بورسبازان بدترین سناریو را برای تصمیم‌گیری انتخاب کرده‌اند. سناریویی که نه‌تنها نگاه یک‌جانبه به اثرات منفی افت بهای نفت دارد، بلکه تصور بدبینانه‌ای هم برای روند آتی قیمت این کالا در بازار جهانی متصور است.
اگرچه متغیرهای موثر بر سهام طی دو ماه اخیر دستخوش تحولات چشمگیری شده‌اند اما تغییرات در عمل به حدی نبوده است که چنین حرکت‌های نزولی پرشتابی را توجیه کند. برای مثال می‌توان روند نزولی قیمت جهانی نفت را مثال زد که از اوج خود در اوایل اکتبر فاصله گرفته است. اتفاقی که در بازار نفت افتاده این است که بهای این کالای استراتژیک از اوج خود در اکتبر حدود ۳۰ درصد عقب نشسته و همین نکته بر بار روانی حاکم بر معاملات افزوده است. این در حالی است که سطوح کنونی قیمت نفت با وجود ریزش‌های اخیر همچنان بالاتر از متوسط آن در سال گذشته است. با این حال، به نظر می‌رسد بازار سهام به سراغ بدترین سناریو ممکن از حیث تحولات جهانی و تحریم‌ها رفته و بنابراین تصمیم به خروج از جریان معاملات گرفته است.
اما واقعیت این است که نفت اثرات چندوجهی بر کل اقتصاد ایران دارد. برای توضیح دقیق‌تر باید اشاره کرد که کاهش قیمت نفت از مجرای اثر منفی بر تقاضای کل اقتصاد می‌تواند بورس تهران را تحت‌الشعاع قرار دهد و بنابراین از جریان ورودی سرمایه یا سطح تقاضای عمومی سهام بکاهد. در طرف مقابل، کاهش قیمت نفت به معنای تنزل منابع ارزی است که می‌تواند نقش چشمگیری در نوسان نرخ ارز ایفا کند. از این منظر، نفت دو اثر متقابل بر ارزش سهام بورس تهران خواهد گذاشت که یکی از مجرای انقباض جریان نقدینگی، سهام را متاثر خواهد کرد و دیگری از کانال نرخ ارز.
به این ترتیب، با در نظر گرفتن سناریو دوم که اثر متقابل قیمت نفت بر نرخ‌های ارز را لحاظ می‌کند، دریچه دیگری روی سهام و صنایع وابسته گشوده می‌شود. از این دیدگاه نقش سیاست‌گذار در بازار ارز و همچنین روند آتی بهای نفت در بازار جهانی برجسته‌تر می‌شود. مساله‌ای که در سناریوی دوم اهمیت دارد نحوه مواجهه سیاست‌گذار با کمبود منابع ارزی است که در چشم‌انداز کنونی ابزار سرکوب ارزی را نخواهد داشت.
انتظار برای خرید یا خروج بی‌بازگشت؟
واقعیت این است که بخش عمده‌ای از رشد قیمت‌ها و رونق معاملات بورس تهران مرهون فعالیت‌ها و تحرکات سهامداران حقیقی طی ماه‌های گذشته بوده است. ورود سرمایه‌های خرد طی این مدت موجب ارتقای چشمگیر ارزش معاملات خرد به ارقامی فراتر از یک هزار میلیارد تومان در روزهای کاری ابتدای مهرماه شده بود. تب تند خرید این گروه سرعت صعود قیمت‌ها را به طرز غیرمنتظره‌ای بالا برد و کل سهام را در مسیری دسته‌جمعی قرار داد تا شاخص کل در کنار ارزش معاملات روزانه رکوردهای جدید و بی‌سابقه‌ای ثبت کنند. گویی بازار سهام وارد دوران تازه‌ای از رونق شده است و این تلقی مثبت در کنار روند قیمت در بازارهای همسایه پیش‌بینی وضعیت کنونی را برای کمتر کسی ممکن ساخته بود. هر‌چند بسیاری از کارشناسان نسبت به سرشت هیجانی تقاضا و جهش دسته‌جمعی قیمت‌ها هشدار می‌دادند و بر ضرورت اصلاح قیمت‌ها تاکید داشتند اما آنها هم چنین روند نزولی فرساینده‌ای را پیش‌بینی نمی‌کردند.
با این حال، افزایش نااطمینانی‌ها با آغاز دور نهایی تحریم‌ها و همچنین افت شدید قیمت نفت این گروه از فعالان سهام را وادار به عقب‌نشینی کرد. به‌طوری که طی هفته‌های اخیر عرضه سهام از سوی سهامداران حقیقی ادامه پیدا کرد و مالکیت سهام به طور پیوسته به نام مالکان عمده بازار تغییر یافت. در این شرایط می‌توان دو حالت متفاوت را در نظر گرفت. حالت اول نشان‌دهنده آن خواهد بود که سرمایه‌های خُرد از بازار سهام در حال خروج است و احتمالا بورس به وضعیتی نیمه‌رکودی می‌رسد که هم‌زمان با افت ارزش معاملات، حرکت سهام کُندتر شده و عوامل بنیادین بیشتر مورد توجه معامله‌گران قرار می‌گیرد. رد پای خروج سرمایه‌های خرد به این نحو را می‌توان در بازارهای موازی دید. افزایش قیمت اوراق بدهی و در نتیجه کاهش نرخ سود آنها طی هفته‌های اخیر می‌تواند یکی از شواهد تاییدکننده سناریوی خروج سرمایه‌ها از بورس باشد. اما در بازارهای دیگر، به ویژه ارز و سکه با توجه به فروکش کردن تلاطمات فعلا جذابیتی برای حرکت سرمایه‌ها دیده نمی‌شود.
بنابراین نمی‌توان حالت دوم را که حرکت سرمایه‌ها به کمین‌گاه است نادیده گرفت. به نظر می‌رسد سرمایه‌گذاران بورسی در انتظار سیگنالی مثبت و تغییر اندکی در فضای معاملات سهام هستند تا بار دیگر در قالب خریدار ظاهر شوند. دو شاهد این ماجرا را می‌توان در استقبال بی‌سابقه از عرضه اولیه شرکت سنگ‌آهن گهرزمین و همچنین افزایش دامنه نوسان روزانه شاخص سهام در پی جدال سنگین عرضه و تقاضا دانست. بنابراین نمی‌توان بدون حضور این سرمایه‌ها، افت و خیزهای چند هزار واحدی را در معاملات بورس شاهد بود.
سرمایه‌هایی که اکنون فرصت بسیار محدودی نیز در اقتصاد پیدا کرده‌اند و شاید بورس را آخرین گزینه خود می‌دانند. باید توجه داشت مهار تلاطم ارز و سکه در کنار رکود بازار مسکن، سهام را به‌طور بالقوه می‌تواند تقویت کند. در دوره‌های قبل نرخ بالای سود بانکی مانع از این جذابیت می‌شد اما با تجربه نرخ‌های اخیر تورم و میزان بازدهی بازارها، هنوز سرمایه‌گذاران عطش سودهای بالا را دارند که می‌تواند همچنان بورس را گزینه اول بالقوه سرمایه‌گذاری نگه دارد. برای تحقق این امر نیاز به محرکی تازه است، گزارش‌های ماهانه جذاب، چرخش در بازار جهانی، سیگنالی در سیاست خارجی یا اصلاح سیاست ارزی می‌تواند جریان سرمایه را در بازار تغییر دهد. در مورد آخر، مجددا وعده‌هایی از سوی مقامات بانک مرکزی برای یکسان کردن نرخ ارز نیما با نرخ بازار آزاد داده می‌شود که در صورت تحقق می‌تواند تحولی تازه برای بازار سهام باشد.
مقاومت از کانال عملکرد
در بین گروه‌های مختلف بورسی، گروه فرآورده‌های نفتی طی روز گذشته بیشترین فشار عرضه را تحمل کرد و شاخص آن تحت تاثیر ریزش قیمت نفت در «جمعه سیاه» حدود ۶/ ۴درصد ریخت. اما چنان که گفته شد با سرایت فضای منفی به کل بازار تقریبا تمام صنایع تحت فشار عرضه قرار گرفتند. اما نکته مهم در جریان عرضه‌های دیروز مقاومت برخی نمادها در برابر ریزش حداکثری قیمت‌ها بود که از آن جمله می‌توان فلزکاران بازار را نام برد که با رونمایی از عملکرد خود تا حدودی از بار عرضه کم کردند.
در واقع، طی روز گذشته شرکت‌هایی که در آبان عملکرد مطلوبی از حیث فروش کالا به جا گذاشته‌اند، توانستند در برابر سیلعرضه‌ها مقاومتی نسبی را ثبت کنند. برای مثال می‌توان به نمادهای گروه فلزات اشاره کرد که در فهرست نمادهای اثرگذار بر شاخص کل دیروز دیده نمی‌شوند. به نظر می‌رسد گزارش عملکرد قابل‌قبول لیدر این گروه یعنی فولاد مبارکه توانسته است عامل حمایت از سهام این شرکت و دیگر هم‌گروهی‌ها شد. پیگیری روند معاملات محصولات فولادی در بورس کالا هم نشان می‌دهد متوسط نرخ‌های محصولات فولاد مبارکه برای تحویل در ماه‌های بعد همچنان روندی افزایشی نسبت به نرخ‌های آبان دارد. نکته نهفته در گزارش عملکرد آبان شرکت‌های گروه فلزات نشان می‌دهد که اگر چه بازار زیر فشار روانی ناشی از افت قیمت نفت قرار دارد، اما وضعیت عملیاتی شرکت‌ها از حیث فروش بهتر از انتظار بوده است. حال باید دید که سهامداران به انتشار گزارش‌های ماهانه و رونمایی از عملکرد تمام شرکت‌ها واکنش مثبت نشان می‌دهند یا خیر.
معاملات کالایی لیدرهای بورسی
بورس کالا طی روز گذشته میزبان چند عرضه از سوی فلزکاران بزرگ بازار بود. در این جلسه معاملاتی ورق‌های گرم و سرد فولاد مبارکه عرضه شدند. در این جلسه نزدیک به ۴۳ هزار تن ورق گرم B در قیمت پایه ۴ هزار و ۲۸۹ تومان به ازای هر کیلوگرم عرضه شد که با سقف قیمت ۵ هزار و ۷۶۰ تومان در سمت تقاضا مواجه شد. قیمت پایانی این محصول در روز گذشته به ۴ هزار و ۶۰۰ تومان به ازای هر کیلوگرم رسید که نسبت به جلسه قبلی رشد نسبی داشت. همچنین دیروز ۵۵۰۰ تن ورق گرمC در قیمت پایه ۳ هزار و ۱۵۲ تومان به ازای هر کیلوگرم عرضه شد. قیمت پایانی این محصول در روز گذشته به ۳ هزار و ۸۰۳ تومان به ازای هر کیلوگرم رسید که تغییری نسبت به جلسه قبلی نداشت. معامله ورق سرد B «فولاد» با عرضه ۳ هزار تن از این محصول با قیمت پایانی ۵۵۸۶ تومان به ازای هر کیلوگرم انجام شد که بالاتر از قیمت جلسه قبلی معاملاتی این محصول بود. در ضمن عرضه محصولاتی چون گالوانیزه و قلع‌اندود «فولاد» در معاملات دیروز بورس کالا لغو شد. از دیگر عرضه‌های مهم دیروز باید به کاتد مس «فملی» اشاره کرد. در این جلسه ۳ هزار تن کاتد با قیمت پایه ۵۴ هزار و ۳۰۰ هزار تومان به ازای هر کیلوگرم عرضه شد که با توجه به حجم محدود تقاضا ۱۳۶۰ تن از آن در قیمت پایه معامله شد.
همگام با بازیگران
روز دوشنبه، خالص تغییر مالکیت سهام بار دیگر به نام معامله‌گران عمده بازار رقم خورد و حدود ۳۰۰ میلیون سهم به ارزش ۱۴۱ میلیارد تومان از سبد سهام معامله‌گران حقیقی به پرتفوی حقوقی‌ها افزوده شد. بیشترین خالص خرید توسط سهامداران عمده در نمادهای زیرمجموعه گروه فرآورده‌های نفتی به ثبت رسید. به این ترتیب خالص خرید حقوقی‌ها در پالایشی‌ها به ۳۹ میلیارد و ۲۰۰ میلیون تومان رسید. گروه محصولات شیمیایی نیز در این روز شاهد تغییر مالکیت حدود ۵/ ۲۵ میلیارد تومانی به نفع حقوقی‌ها بودند. فلزی‌ها دیگر گروهی بودند که با خالص خرید ۲۱ میلیارد تومانی توسط معامله‌گران عمده بازار همراه شدند.
در صدر خرید معامله‌گران حقوقی، تمایل به جمع‌آوری سهام شرکت پالایش نفت بندرعباس قرار داشت. خالص خرید حقوقی‌ها در نماد مزبور به ۱۱ میلیون و ۳۰۰ هزار سهم به ارزش حدود ۱۲ میلیارد و ۸۶۰ میلیون تومان بالغ شد. نماد معاملاتی شرکت پالایش نفتاصفهان نیز در این روز شاهد جابه‌جایی ۱۷ میلیون و ۶۰۰ هزار سهم به ارزش ۱۲ میلیارد و ۷۰۰ میلیون تومانی در مسیر حقیقی به حقوقی بود. نماد معاملاتی شرکت فولاد مبارکه اصفهان از دیگر نمادهای دیروز بورس تهران بود که مورد اقبال معامله‌گران عمده بازار قرار گرفت. به این ترتیب دیروز حدود ۲۲ میلیون و ۱۰۰ هزار سهم «فولاد» به ارزش ۱۱ میلیارد و ۵۰۰ میلیون تومان به پرتفوی حقوقی‌ها اضافه شد.
در آن‌سوی بازار نماد معاملاتی بیمه دانا شاهد جابه‌جایی حدود ۱۰ میلیون سهم به ارزش ۲/ ۲ میلیارد تومان در مسیر حقوقی به حقیقی بود. نماد معاملاتی شرکت شیشه و گاز از دیگر نمادهای دیروز بازار سهام بود که مورد توجه سهامداران حقیقی قرار گرفت. بر این اساس حدود یک میلیون سهم «کگاز» به ارزش ۵۰۰ میلیون تومان از پرتفوی معامله‌گران حقوقی به سبد سهام حقیقی‌ها افزوده شد. در مجموع دیروز این گروه‌های کوچک بازار همچون گروه بیمه و صندوق بازنشستگی، دستگاه‌های برقی و سیمانی‌ها بودند که مورد توجه معامله‌گران خرد قرار گرفتند.