بانک مرکزی که در دوره حبس آماری به‌سر می‌برد، بالاخره یکی از آمارهای تخصصی خود را منتشر کرد: آمار چک‌های مبادله‌ای. این داده‌ها مربوط به آذرماه ۹۷ است که در خروجی سایت بانک مرکزی قرار گرفت. اطلاعات منتشر شده خبر از یک تحول عمیق در ابزارهای مبادله در بازار می‌دهند، استفاده از چک نسبت به دو ماه پیش بیش از ۳۵ درصد کم شده است. کاهشی عمیق که در آمارهای در دسترس بانک مرکزی، کم‌سابقه است. این کاهش در مبلغ چک‌ها نیز رخ داده و شاید پیامی باشد که دادوستد در بازار با افت شدیدی مواجه شده است. نکته مثبت ماجرا اینجاست که درصد برگشتی چک‌ها نیز به حداقل ممکن رسیده است؛ به‌طوری‌که درصد تعدادی و مبلغی چک‌های برگشتی به زیر ۱۱ درصد رسیده و در آستانه تک‌رقمی شدن قرار گرفته است.
نمایی از وضعیت بازار
بانک مرکزی به‌طور ماهانه آمار دادوستد چک در سطح کشور را منتشر می‌کند. البته پیش از آذرماه ۹۳، این بانک اطلاعات چکبرگشتی را در سطح استان تهران، با استفاده از اطلاعات اتاق پایاپای اسناد بانکی تهیه و در گزارش شاخص‌های ماهانه اقتصادی منتشر می‌کرد. اما با راه‌اندازی سامانه چکاوک در سال ۱۳۹۵، گزارش آمار چک‌های مبادله‌ای براساس اطلاعات سامانه مذکور برای کلیه استان‌های کشور قابل تهیه شد و بانک مرکزی از فروردین ۹۶، این اطلاعات را به شکل ماهانه در پایگاه اطلاع‌رسانی خود قرار داد. در گزارش‌های بانک مرکزی آمار چک‌های بین بانکی منعکس می‌شود و چک‌های درون بانکی را شامل نمی‌شود. البته به گفته این بانک، در آینده آمار چک‌های درون بانکی نیز به این گزارش اضافه خواهد شد. آمار چک می‌تواند یکی از آینه‌هایی باشد که وضعیت بازار و تبادلات بین نیروهای اقتصادی را بازتاب می‌دهد. هرچه نسبت چک‌های برگشتی نسبت به چک‌های مبادله شده، افزایش یابد بازتاب وضعیت نیروهای اقتصادی نیز تیره‌تر خواهد بود و هرچه نسبت چک‌های برگشتی به سمت اعداد پایین سوق یابد، پالس مثبتی از تبادلات بازار ارائه خواهد داد.
افول چک‌ها
اولین نکته‌ای که در آمارهای چک جلب توجه می‌کند، افول تعداد چک‌های مبادله‌شده در فضای اقتصادی است. مطابق گزارش بانک مرکزی، در آخرین ماه پاییز تعداد چک‌های مبادله شده حدود ۵ میلیون و ۷۴۶ هزار فقره بوده است؛ این در حالی است که در اولین ماه پاییز ۸ میلیون و ۹۳۳ هزار فقره چک در فضای بازار مبادله شده؛ یعنی ۳ میلیون فقره چک بیشتر. افول تعداد چک مبادله شده در بازار در طول دو ماه بیش از ۳۵ درصد است. آمار وقتی جالب‌تر می‌شود که دریابیم تعداد چک مبادله شده در آذرماه حتی از تعداد چک در فروردین نیز کمتر است؛ درحالی‌که تقریبا نصف اولین ماه سال، در تعطیلی به سر می‌رود. از این رو اتفاق عادی در مورد چک‌های مبادله‌شده رخ نداده و این می‌تواند پیامی را از بازار منعکس کند. برای این پیام می‌توان دو فرضیه در نظر گرفت؛ یا اقبال فعالان اقتصادی به مبادله چک کاهش پیدا کرده و تمایلی به دادوستد با پذیرش چک ندارند یا در فرضیه دوم، به‌طور کلی میزان دادوستد در فضای اقتصاد ایران با کاهش روبه‌رو شده است. اما کدام فرضیه همراه با قرائن بیشتری است؟
افول ارزش چک‌ها: تعداد چک‌ها در پاییز با افت بی‌سابقه‌ای همراه شده است، اما ارزش چک‌ها چطور؟ ارزش‌ها چک‌ها نیز مانند تعداد چک با افول مواجه شده است، اما با شدت کمتر. در اولین ماه پاییز، ارزش کل چک‌های مبادله شده در فضای اقتصاد کشور، ۵/ ۹۳ هزار میلیارد تومان بوده اما این عدد در ماه گذشته به ۶/ ۶۳ هزار میلیارد تومان نزول کرده است؛ یعنی کاهش ۳۰ هزار میلیارد تومانی. اما به‌طور نسبی افت ارزشی چک‌ها کمی از رشد تعدادی آنها عقب مانده است؛ چراکه تعداد چک‌ها در آذر نسبت به مهرماه ۳۵ درصد کم شده اما ارزش چک‌ها ۳۱ درصد کاسته شده است. از این رو، میانگین ارزش هر چک در پاییز شیب افزایشی را برگزیده است. به‌طور دقیق‌تر باید گفت که براساس داده‌های در دسترس، میانگین ارزش هر چک مبادله شده در بازار تاکنون از مرز ۱۱ میلیون تومان رد نشده بود، اما این اتفاق در آخرین ماه پاییز رخ داد تا به‌عبارتی، چک‌ها گران شوند. از این رو داده‌های مبلغی چک نشان می‌دهد که دادوستد چک به سمت اعداد کلان متمایل شده و در اعداد خرد یا تمایل به چک کم شده یا میزان دادوستد کاهش پیدا کرده است.
نکته مثبت آمار چک: امیدوارکننده‌ترین نکته‌ای که از آخرین تحولات چک قابل استخراج است، مربوط به آمار چک‌های برگشتی است. نسبت چک‌های برگشتی چه از نظر تعدادی و چه از نظر مبلغی، در یک وضعیت کمینه قرار گرفته است. براساس داده‌های بانک مرکزی، نسبت تعدادی چک‌های برگشتی به چک‌های مبادله‌ای در آذرماه معادل ۲/ ۱۰ درصد بوده است. این عدد در اولین ماه سال‌جاری ۴ درصد بیشتر بوده است. شدت کاهش در مورد مبلغ چک‌های برگشتی بیشتر است؛ چراکه نسبت مبلغی از ۲/ ۱۹ درصد در ماه اول به ۷/ ۱۰ درصد در ماه نهم سقوط کرده است. براساس داده‌های بانک مرکزی که از فروردین ۹۵ برای کل کشور در دسترس است، این اعداد بهترین وضعیت چک برگشتی را در بازار نشان می‌دهند؛ یعنی هیچ گاه احتمال برگشت چک مبادله شده به این اندازه کم نبوده است. بهبود چک‌های برگشتی می‌تواند احتمال بی‌میلی فعالان بازار به ابزار چک را کاهش دهد و احتمال کم شدن مجموع دادوستد در بازار را بیشتر نشان دهد. از این رو در توضیح افول چک مبادله شده در بازار می‌توان فرضیه کم شدن تعداد دادوستد در بازار (در اعداد خرد) را قوی‌تر دانست.
شاخص چک: شاخص ارزش چک نیز تفسیر تحولات را تایید می‌کند. بانک مرکزی برای مقایسه روندی وضعیت چک، شاخصی را تهیه کرده که طبق آن، شاخص تعداد چک در ماه گذشته، در یک وضعیت حداقلی قرار گرفته است. مقدار شاخص تعداد چک مبادله‌ای در آذر ۹۷، معادل ۸/ ۶۰ واحد بوده که از فروردین کمتر است. اما در مقابل شاخص ارزشی چک‌های مبادله‌ای معادل ۶/ ۱۲۴ واحد ثبت شده که نسبت به فروردین ماه، ۳۰ واحد بیشتر است. از این رو، تحولات شاخص نیز تایید می‌کند که افت تعداد چک مبادله‌شده، عینا در ارزش آن انعکاس نیافته که می‌تواند ناشی از افزایش قیمت‌ها در سال‌جاری باشد.
توزیع استانی
وضعیت نسبی چک‌های برگشتی و وصولی در استان‌های کشور، تصویر نسبتا یکنواختی را نشان می‌دهد؛ تصویری که سابقه چندانی در ماه‌های قبل نداشته است. اغلب استان‌های کشور حول یک درصدی عدد میانگین کل کشور از حیث چک‌های برگشتی(تعداد) قرار گرفته‌اند. میانگین تعدادی چک‌های برگشتی به چک‌های مبادله‌ای در ماه گذشته معادل ۲/ ۱۰ درصد بوده است، حد بیشینه این عدد در استان‌های کشور ۷/ ۱۶ درصد بوده که در استان کهگیلویه و بویراحمد گزارش شده است. حد کمینه نسبت تعدادی چک‌های برگشتی نیز در استان گیلان با نرخ ۹/ ۷ درصد رخ داده است. اما از نظر ارزشی، تصویر استان‌های کشور کمی متفاوت است؛ مثلا استان کهگیلویه و بویراحمد که بدترین وضعیت تعدادی چک‌های برگشتی را داشت، از نظر ارزشی یکی از بهترین وضعیت‌ها را با نرخ ۵/ ۵ درصدی دارد. این داده تنها می‌تواند یک معنی بدهد: عمده چک‌های برگشتی در این استان در اعداد خرد رخ داده است. نسبت ارزشی چک‌های برگشتی در استان‌های ایلام و بوشهر نیز در سطح استان کهگیلویه و بویراحمد بوده است. اما در مقابل استان چهارمحال و بختیاری که از نظر تعدادی نیز وضعیت چک برگشتی آن نامساعد است، از نظر ارزشی نیز بدترین تصویر کشور را ارائه می‌دهد. طوری که در این استان در ماه گذشته، ۵/ ۲۲ درصد از ارزش چک‌ها برگشت خورده است؛ یعنی به ازای هر یک میلیون تومان چک صادر شده، بیش از ۲۲۰ هزار تومان آن از سوی بانک برگشت خورده و این در حالی است که به‌طور میانگین در کل کشور، به ازای هر یک میلیون تومان چک مبادله شده، حدود ۱۱۰ هزار تومان (یعنی نصف استان چهارمحال و بختیاری) با برگشت مواجه شده است.