سفر بلندپایه سیاسی و اقتصادی وزیر امور خارجه ایران به چهارمین اقتصادبزرگ جهان در شرایطی برای بار دوم در سال ۹۷ انجام می‌گیرد که «فروش نفت، نقل و انتقالات بانکی و توسعه بندر چابهار» سه محور اصلی سفر به هند را در فضای تحریم‌ها تشکیل می‌دهد. «چگونگی پرداخت پول حاصل از فروش نفت به هند در قالب ۵۰ درصد روپیه و ۵۰ درصد کالا» و «خدمات و تاسیس شعبه بانک پاسارگاد در بمبئی» دو توافق صورت گرفته در روز اول دیدارهای ظریف در دهلی بود. در مقابل طرف هندی نیز ضمن تاکید بر توسعه بندر چابهار خواستار خرید گاز ارزان از ایران شده که وزیر خارجه ایران آن را قابل مذاکره دانسته است. محمد جواد ظریف همچنین تاکید کرد که ایران تامین کننده مطمئن نفت هند بوده و خواهد بود.
هند دومین وارد‌کننده بزرگ نفت ایران است و در ۱۳ آبان ماه ۹۷ همزمان با دور جدید تحریم‌های آمریکا توانست معافیت تحریمی را برای یک دوره شش ماهه به‌دست آورد. حجم روابط تجاری ایران و هند در سال ۲۰۱۷ نزدیک به ۱۵ میلیارد دلار بوده که هدف‌گذاری دو طرف رسیدن به رقم ۲۵ میلیارد دلار در سال است. حجم تولید ناخالص داخلی هند در سال ۲۰۱۷، بالغ بر ۲ تریلیون و ۶۲۸ میلیارد دلار بوده است و پیش‌بینی می‌شود در سال ۲۰۵۰ به دومین اقتصاد بزرگ جهان پس از چین تبدیل شود. رشد اقتصادی۸ درصد در طول یک دهه اخیر باعث شده تا نگاه ایران نیز نسبت به هند معطوف به خیزش اقتصادی آن و نقش‌آفرینی دهلی در گروه بریکس و همچنین گروه ۲۰ باشد. ایران شانزدهمین شریک تجاری هند پس از انگلیس، در سال ۲۰۱۷ محسوب می‌شود.
منتظر اروپا نمی‌مانیم
«محمدجواد ظریف» صبح روز گذشته در دومین روز حضور خود در دهلی نو و در حاشیه دیدار با «نیتین گادکاری» وزیر حمل‌ونقل هند در جمع خبرنگاران در پاسخ به سوالی درباره سازوکار ویژه مالی اروپا با ایران ابراز کرد: «اروپایی‌ها تلاش کرده‌اند اما در حد انتظار ما نتوانستند پیشرفت کنند.» او افزود: «ما همکاری خود را از طریق کانال‌های مختلف همچون هند گسترش می‌دهیم.» رئیس دستگاه دیپلماسی کشورمان تاکید کرد: «ما به همکاری با اروپا درباره SPV ادامه می‌دهیم اما منتظر آنها نمی‌مانیم و با شرکای سنتی خود مثل هند، چین و روسیه در راستای منافع مردم ایران همکاری می‌کنیم.» ظریف همچنین گفت: «در همکاری با هند طیفی از موضوعات مطرح هستند. در حوزه بانکی یوکو بانک هند و پاسارگاد همکاری خود را در زمینه تجارت آغاز کرده‌اند.»
وزیر امورخارجه همچنین در پاسخ به سوالی درباره درخواست هند برای خرید گاز ارزان‌تر برای راه‌اندازی صنایع در چابهار تاکید کرد: «ما برای گفت‌وگو با هند آمادگی داریم تا آنها بتوانند سرمایه‌گذاری در این منطقه را از جمله در حوزه پتروشیمی آغاز کنند.» او در پاسخ به سوال دیگری درمورد مذاکرات با هند یادآور شد: «من نمی‌توانم جلوی رسانه‌ها مذاکره کنم ولی ما آمادگی مذاکره را داریم.»
شناسایی و رفع موانع تجاری و به‌ویژه مشکلات بانکی، حمل‌ونقل، گمرک، مذاکره درباره توافق ترجیحی ایران و هند و سرمایه‌گذاری مشترک در بندر چابهار مهم‌ترین موضوعاتی است که در سفر وزیر امورخارجه و رئیس پارلمان بخش‌خصوصی ایران به دهلی‌نو و دیدار با مقام‌های اقتصادی این کشور ازجمله رئیس کنفدراسیون صنعت هند (CII) و وزیر تجارت هند بررسی خواهد شد.
تاسیس شعبه بانک پاسارگاد در بمبئی
همچنین «نیتین گادکاری» وزیر حمل‌ونقل هند در حاشیه این دیدار گفت: «در مقطعی قرار داریم که بندر چابهار باید کارکرد کامل خود را آغاز کند.» او به مذاکرات خود با وزیر امورخارجه ایران اشاره کرد و گفت: «درخصوص بندر چابهار، تسهیلات مالی آماده است، مشکلات دیگری وجود دارند اما ما مشکلات را حل می‌کنیم.»
وزیر حمل‌ونقل هند ادامه داد: «دولت هند به یک بانک ایرانی (بانک پاسارگاد) مجوز داده تا شعبه‌ای طی سه ماه در بمبئی تاسیس کند تا تبادل مالی راحت‌تری صورت گیرد.» گادکاری اضافه کرد: «وزیر امورخارجه ایران پیشنهادهای زیادی برای آینده همکاری‌ها ارائه کرد، ایران فولاد و موتورهای لکوموتیو نیاز دارد من هم پیشنهادهای خود را به ظریف مطرح کردم.» او دیدار با ظریف را بسیار مفید توصیف کرد و گفت: «این دیدار خیلی از موضوعات را حل خواهد کرد.»
برگزاری نشست بزرگ اقتصادی
به‌رغم اعمال تحریم‌های آمریکا و تبعیت هند، اما فروم اقتصادی تهران و دهلی در محل کنفدراسیون صنایع هند با حضور گسترده تجار و بازرگانان دو کشور همراه بود. بیش از ۳۰ تولیدکننده در حوزه دارو و مواد دارویی، تجهیزات پزشکی، سموم دفع آفات نباتی، لوازم و قطعات یدکی خودرو، لوازم الکترونیک، مواد پتروشیمی و شیمیایی، نساجی و صنایع وابسته، گردشگری سلامت و فناوریاطلاعات، وزیر امورخارجه و رئیس اتاق ایران را در این سفر همراهی می‌کنند و در حاشیه جلسات رسمی اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی ایران، فعالان بخش‌خصوصی به مذاکره با همتایان هندی خود خواهند پرداخت.
شرکت‌های بزرگ و کوچک اقتصادی توانستند رایزنی‌های گسترده‌ای را با یکدیگر برقرار سازند و اتاق‌های بازرگانی، صنایع و معادنایران و هند نیز تفاهم‌نامه مشترک همکاری اقتصادی با یکدیگر امضا کردند. به‌موجب این تفاهم‌نامه که میان محمدرضا کرباسیمعاون بین‌الملل اتاق ایران و تارون ساوهنی عضو شورای بین‌المللی کنفدراسیون صنعت هند امضا شد، دو طرف متعهد شدند زمینه‌های همکاری فعالان اقتصادی دو کشور را تسهیل کنند.
مهم‌ترین مفاد تفاهم‌نامه
۱. طرفین موافقت می‌کنند تا کلیه اطلاعات مرتبط با بخش‌های اقتصادی و صنعتی ایران و هند، به‌ویژه بخش‌های صنعتی دو کشور را در اختیار فعالان اقتصادی قرار دهند.
۲. طرفین به‌منظور گسترش و تسهیل روابط متقابل تجاری موافقت می‌کنند تا تجارب حرفه‌ای مرتبط با بخش‌های خدماتی را در اختیار یکدیگر قرار دهند.
۳. طرفین موافقت می‌کنند تا سرمایه‌گذاری به‌خصوص سرمایه‌گذاری مشترک و تبادل هیات‌های تجاری را فعالانه در دستور کار خود قرار دهند.
۴. طرفین موافقت می‌کنند تا از برگزاری سمینارها، کنفرانس‌ها و رویدادهای تجاری توسط متخصصان دو کشور و همچنین ترویج این رویدادها حمایت کنند.
۵. طرفین موافقت می‌کنند تا در قالب بنگاه‌های کوچک و متوسط با یکدیگر همکاری کنند.
۶. طرفین موافقت می‌کنند تا زمینه‌های لازم برای برگزاری نمایشگاه‌های تجاری در ایران و هند را فراهم کنند.
تاکید بر اهمیت چابهار
ویجای کومار سینگ، وزیر مشاور در امورخارجه هند در نشست اقتصادی ایران و هند گفت: «ایران برای ما فقط یک شریک تجاری نیست بلکه همسایه‌ای نزدیک است. ما با این کشور حوزه‌های اقتصادی و امنیتی مشترک داریم.» کومارسینگ با بیان اینکه فضای زیادی برای همکاری اقتصادی دو کشور وجود دارد، تاکید کرد: «باید زمینه‌های مشترک برای سرمایه‌گذاری‌های دو کشور را پیدا کنیم. فرصت‌های بزرگی برای افزایش تجارت دو کشور وجود دارد و ما نیاز به یافتن راه‌ها و ابزارهای این موارد داریم.»
وزیر مشاور در امورخارجه هند با اشاره به اهمیت چابهار گفت: «ایران در زمینه ارتباط با آسیای مرکزی، مرکزیت دارد و باید ببینیم چه فرصت‌هایی وجود دارد و تجار ما می‌توانند موارد بیشتری را بیابند.» وزیر مشاور در امورخارجه هند در پایان فروم اقتصادی ایران و هند را شروع خیلی خوب برای افزایش همکاری‌های اقتصادی دو طرف عنوان کرد.
چابهار و تغییر آرایش اقتصادی منطقه
همزمان رئیس منطقه آزاد چابهار از ثبت بیش از سه هزار شرکت در چابهار خبر داد و گفت از این تعداد ۴۰۰ شرکت از ۱۵ کشور مختلف در منطقه آزاد چابهار به ثبت رسیده است. عبدالرحیم کردی، رئیس منطقه آزاد چابهار در نشست اقتصادی مشترک ایران و هند گفت: «چابهار به‌عنوان یک بازیگر جدید منطقه‌ای در خاورمیانه نقش ویژه‌ای در دیپلماسی اقتصادی منطقه ایفا می‌کند.»
کردی ادامه داد توافقنامه چابهار بین سه کشور ایران، افغانستان و هند نقطه عطفی در توسعه روابط فی مابین سه کشور است که تاثیرات ویژه‌ای در روابط کشورهای منطقه خواهد داشت. او یاد آور شد حضور اپراتورهای بندری هند در بندر شهید بهشتی چابهار باعث افزایش اهمیت چابهار شده است.
رئیس منطقه آزاد چابهار افزود: «تغییر در آرایش اقتصادی منطقه و توجیه‌پذیری فعالیت‌های صنعتی و لجستیکی در چابهار همزمان با تکمیل زیرساخت‌های اساسی توسط دولت فصلی جدید را در نقش منطقه‌ای و بین‌المللی چابهار گشوده است.» رئیس منطقه آزاد چابهار تاکید کرد پیشنهاد ایجاد شعبه بانک هندی در چابهار ارائه شده و مورد استقبال واقع شد. در سال ۲۰۱۶، مسوولان سه کشور افغانستان، ایران و هند با امضای چند موافقت‌نامه زمینه‌های سرمایه‌گذاری هند در پروژه بندر چابهار را فراهم آوردند. این بندر همراه با خط آهن باید زمینه‌های انتقال و حمل کالاهای ساخت هند را به افغانستان و همچنین دیگر کشورهای آسیای میانه فراهم آورد.اهمیت ژئوپلیتیک و جغرافیایی بندر چابهار ایران موجب شده است که هند بارها خواستار سرمایه‌گذاری در توسعه و مدیریت منطقه آزاد تجاری بندر چابهار شود. از آنجا که هند درحال‌حاضر به یکی از مهم‌ترین کشورهای صادر‌کننده کالا و خدمات در جهان تبدیل شده است، یافتن مسیری که از لحاظ هزینه و امنیت و زمان حمل کالا مطلوب باشد دغدغه همیشگی دولتمردان و بازرگانان هند بوده است. بندر چابهار می‌تواند به‌عنوان دروازه ورود هندی‌ها به کشورهای ترکمنستان، افغانستان، ازبکستان، قزاقستان، جمهوری آذربایجان، ارمنستان، گرجستان و روسیه نقش‌آفرینی کند. هند برای دسترسی به بازار آسیای میانه و قفقاز می‌تواند از امکانات بنادر پاکستان بهره گیرد، ولی برای هند استفاده از امکانات بندر چابهار، از لحاظ سیاسی و اقتصادی، از بنادر پاکستان مقرون‌به‌صرفه‌تر و مطمئن‌تر است.
تعامل اقتصادی بیشتر با شرق
ظریف ظهر دیروز دیگر سخنران فروم اقتصادی ایران و هند بود و با بیان اینکه چالش‌ها پشت سرگذاشته و راه‌ها پیدا می‌شوند، از آمادگی ایران برای تعامل بیشتر با شرق و طرف‌های دیگر خبر داد و گفت: «هند در شرایط سخت در کنار جمهوری اسلامی ایرانبوده و در زمان‌های بهتر هم در کنار ما خواهد بود.» او با بیان اینکه تحریم‌ها برای ایران جدید نیستند، تاکید کرد: ما حدود ۴۰ سال است که ذیل تحریم‌های مختلف بوده‌ایم. ما به بقای خود و همچنین به همکاری با دوستانمان ادامه خواهیم داد. وزیر امورخارجه ادامه داد: «یک کشور، یا یک فرد از کشورهای دیگر می‌خواهد که کشورهای دیگر مفاد قطعنامه شورای امنیت در زمینه عادی‌سازی روابط با ایران را نقض کنند.در آمریکا انقلاب نشده، بلکه یک دولت عوض شده است و این چالشی است که ما با آن مواجهیم.»
ظریف با یادآوری اینکه ما اراده سیاسی و اقتصادی برای مقابله با این چالش را داریم، افزود: «کشاورزان هندی فقط به‌خاطر تحمیل یک شخص ۳۸ درصد هزینه بیشتر پرداخت می‌کنند.» وزیر امورخارجه با بیان اینکه فرصت‌ها وسیع هستند، تاکید کرد: ایران قابل اطمینان ترین شریک است. ما برای تامین امنیت و توسعه علمی و زمینه‌های دیگر به مردم خود تکیه کرده‌ایم. ظریف ادامه داد: «این به مفهوم انزواگرایی نیست. ما آماده تعامل با شرق و طرف‌های دیگر هستیم. این می‌تواند به شما هم برای انتخاب شریک کمک کند که کسی به دلایل سیاسی فشار وارد کند.» او با یادآوری اینکه به دنبال یافتن مکمل‌ها (در زمینه همکاری اقتصادی) هستیم، افزود: «ایران جوانان متخصص در زمینه استارت‌آپ‌ها و دیگر بخش‌های علمی، کشاورزی، پتروشیمی و اقتصاد دارد. هیچ کدام از این موارد برای همکاری غیرقانونی نیستند، بلکه تلاش برای ایجاد مانع در این زمینه غیرقانونی است.»
امکان حذف دلار در مبادلات
در ادامه نشست اقتصادی ایران و هند، رئیس اتاق بازرگانی ایران که به‌همراه ظریف به دهلی‌نو رفته است، ابراز امیدواری کرد که «با حل مکانیزم بانکی از طریق روپیه شاهد حل گسترش روابط بانکی بین ایران و هند باشیم.» او گفت اخبار خوشایندی از حذف دلار در مبادلات ایران و هند مطرح است. غلامحسین شافعی، در نشست اقتصادی مشترک ایران و هند با بیان اینکه این نشست را باید ادامه سفرهای مقامات عالی‌رتبه دو کشور بدانیم که تداومی محکم برای روابط دیرینه دو کشور است، گفت: «باید رابطه قوی سیاسی، فرهنگی و تاریخی را با تقویت روابط اقتصادی پاسخ درست دهیم.» شافعی تاکید کرد: «من اینجا اعلام می‌کنم که بخش‌خصوص ایران آماده همکاری با همتایان هندی خود در زمینه همکاری‌های بلندمدت اقتصادی هستند.»
رئیس اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی ایران در ادامه در تشریح برخی از مشکلات در همکاری‌های اقتصادی ایران و هند اظهار کرد: «موانع گمرکی برای واردات ایرانی به‌ویژه محصولات ایرانی نظیر زعفران، سد بزرگی را برای تولید‌کنندگان و صادرکنندگان ایرانی ایجاد کرده است. این درحالی است که از کشورهای دیگر کالاهایی بدون تعرفه به هند وارد می‌شود. همچنین کالاهایی مانند چای و برنج از هند بدون تعرفه وارد ایران می‌شوند. مقامات باید این مشکلات را حل کنند تا مسیر برای همکاری هموار شود.» شافعی در ادامه گفت: امید است که با حل مکانیزم بانکی از طریق روپیه شاهد گسترش روابط بانکی باشیم. درحال‌حاضر انتقال پول در زمینه دارو مشهود است. این امر قبلا از طریق بانک یوکو و سنترال بانک انجام می‌شد که اکنون با مشکل مواجه است. حدود ۹۰ شرکت ایرانی در زمینه دارو با طرف‌های هندی همکاری می‌کنند. اخبار خوشایندی این روزها در محافل اقتصادی کشور مطرح است که حذف دلار از مبادلات ایران و هند است. رئیس اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی ایران معافیت مالیاتی دولت هند برای خرید محصولات پتروشیمی با روپیه را از جمله این مزیت‌ها خواند. شافعی در ادامه سخنان خود در نشست اقتصادی مشترک ایران و هند گفت: «امیدوارم با عزم راسخ مقامات دو کشور و شور و اشتیاق بخش‌های خصوصی که دیده می‌شود، شاهد تسریع در همکاری بخش‌خصوصی باشیم و هدف ۳۰ میلیارد دلاری در همکاری دو کشور را محقق کنیم.»
ناکافی بودن میزان تجارت
در ادامه این فروم اقتصادی، سفیر ایران در هندوستان نیز تاکید کرد که میزان تجارت بین تهران و دهلی‌نو به اندازه کافی نیست. علی چگنی، در نشست اقتصادی مشترک دو کشور که با حضور ظریف برگزار شد، در سخنانی گفت: «رقم تجارت بین دو کشور، براساس اعلام رئیس‌جمهوری ما و نخست‌وزیر هند، برای دو کشور کافی نیست و باید به سطحی مناسب‌تر افزایش یابد. این یکی از بزرگ‌ترین هیات‌هایی است که به هند آمده است.»
حجم روابط و مشکلات موجود
حجم تجارت ایران و هند در سال ۲۰۱۷ بالغ بر ۱۳ میلیارد و ۷۰۰ میلیون دلار گزارش شده است که این رقم نسبت به سال ۲۰۱۶ (۱۲ میلیارد و ۸۰۰ میلیون دلار)، حدود ۷ درصد رشد نشان می‌دهد. از مجموع روابط تجاری دوجانبه در سال ۲۰۱۷، کل صادرات ایران به هند بالغ بر ۱۱ میلیارد و ۵۷ میلیون دلار بوده که نسبت به سال قبل (۸ میلیارد و ۲۵۳ میلیون دلار) ۳۴درصد رشد نشان می‌دهد. این درحالی است که صادرات ایران به دیگر کشورها در سال ۲۰۱۷، معادل۶۶ میلیارد دلار بوده است. از این میزان، صادرات محصولات غیرنفتی ایران به هند ۲ میلیارد و ۵۸۷ میلیون دلار بوده و نسبت به سال ۲۰۱۶ حدود یک درصد رشد نشان می‌دهد.
مهم‌ترین کالاهای صادراتی ایران (۷ کالای اول) به هند به ترتیب نفت و سوخت‌های معدنی، مواد شیمیایی ارگانیک، کودهای شیمیایی، مواد شیمیایی غیرارگانیک، مواد پلاستیکی، میوه‌جات و خشکبار، نمک، گوگرد، آهک و سیمان است. واردات ایران از هند نیز شامل غلات، چای قهوه و ادویه، مواد شیمیایی ارگانیک، ماشین‌آلات و تجهیزات مربوط به بویلرها و رآکتورهای هسته‌ای، الیاف مصنوعی، آهن و فولاد و اسانس‌ها، رزین‌ها و لوازم آرایشی در سال ۲۰۱۷، بوده است.
با توجه به مجموع حجم روابط تجاری هند در سال ۲۰۱۷ ( بالغ بر۷۴۰میلیارد دلار)، روابط تجاری ایران با هند حدود۲درصد از کل تجارت خارجی این کشور را تشکیل می‌دهد که تولید و صدور کالاهای دارای ظرفیت‌های صادراتی در ایران، با توجه به میزان واردات هند در این کالاها، قابل رشد و توسعه است. تحریم‌های آمریکا و محدودیت‌های بانکی دو مشکل بزرگ بر سر راه روابط رو به گسترش ایران و هند است. اگرچه مشکلات دیگر داخلی و خارجی همچون فقدان یک صندوق مشترک ارزی میان دو کشور، عدم همکاری مستقیم و لزوم انعقاد قرارداد سه‌جانبه بر سر راه دو کشور وجود دارد.