پلاتین در اصل یکی از عناصر شیمیائی است که به گروه فلزهای واسطه تعلق دارد. این عنصر دارای رنگ سفیدخاکستری است و تراکم بسیار بالا، رسانا و شکل‌پذیر بودن از ویژگی‌های با ارزش به‌شمار می‌آید. همین مشخصات باعث شده تا یکی باارزش‌ترین فلزات گرانبها در جهان محسوب شود. نام این فلز هم از واژه اسپانیایی پلاتینا به معنی «نقره کوچک» گرفته شده است. در این مقاله در ماشین سازی هادی، به بررسی پلاتین میپردازیم
بیشترین معادن و میزان تولید پلاتینوم در جهان در آفریقای جنوبی است. پس از آن روسیه ۱۳ درصد تولید پلاتین دنیا را به خود اختصاص داده و کانادا، زیمبابوه و آمریکا هم در رتبه‌های بعدی قرار گرفته‌اند.
فلز پلاتین
انواع پلاتین
فلزپلاتین به صورت آزاد در طبیعت وجود دارد و معمولاً همراه دیگر فلزهای خانواده‌ی پلاتینوم یعنی پالادیم، روتنیم، رودیم، ایریدیم و اسمیم دیده می‌شود. همگی این ۶ عنصر ویژگی‌هایی شبیه به هم دارند و عناصری بسیار نادر هستند. تمام اعضای خانواده پلاتینوم جزو فلزهای واسطه و از کمیاب‌ترین و گران‌بهاترین فلزات هستند. اوسمیوم، ایریدیوم و رودیم به ترتیب کمیاب‌ترین عناصر در پوسته‌ی زمین در بین تمامی عناصر به شمار می‌روند.
۱- پالادیوم
پالادیوم از فلزهای گروه پلاتینوم است و به رنگ نقره‌ای و سفید در طبیعت یافت می‌شود. این فلز در مقایسه با بقیه‌ی فلزهای این گروه کمترین چگالی و پائین‌ترین نقطه‌ی ذوب را دارد. این فلز کمیاب که یکی از گرانترین فلزات دنیاست بیشتر از معادن مس و نیکل بدست می‌آید. از پالادیوم برای تولید طلای سفید استفاده می‌کنند. این فلز می‌تواند مثل طلا به ورقه‌های نازک تبدیل شود. بیشتر پالادیم دنیا در دو کشور روسیه و آفریقای جنوبی تولید می‌شود. بد نیست بدانید، وقتی پالادیم با طلای زرد مخلوط می‌شود، آلیاژ آن به مراتب قوی‌تر از طلای سفید می‌شود.
۲- رودیم
رودیم یکی از فلزات گروه پلاتین، به رنگ نقره‌ای‌سفید، سخت و کمیاب است که قیمت و ارزش بسیار بالائی دارد. البته قیمت آن همچون دیگر فلزهای هم‌خانواده‌ی خود نوسانات بسیار شدیدی دارد. مقاومت بسیار در مقابل فرسایش و درخشندگی و جلای بسیار زیاد از ویژگی‌های این فلز است. رودیم معمولاً در سنگ‌های حاوی پلاتین و نیکل همراه با دیگر فلزات گروه پلاتین یافت می‌شود. تولیدکننده‌ی اصلی این فلز آفریقای جنوبی است. روسیه دومین تولیدکننده مهم رودیم است. رودیم در ساخت جواهرات کاربرد دارد. به طوری که حتی یک لایه‌ی بسیار نازک رودیم می‌تواند درخشش و جلای قابل توجه و مقاومت بالایی در مقابل فرسایش و تیرگی به جواهرات بدهد. رنگ خاص طلای سفید به دلیل همین روکش رودیم است. از رودیم به عنوان روکش نقره و جواهرات بدلی هم استفاده می‌شود.
۳- روتنیوم
روتنیوم هم یکی از فلزهای واسطه و یکی از انواع پلاتین است. روتنیوم معمولاً به عنوان یک عنصر جزئی در سنگ معدن‌های پلاتینوم یافت می‌شود. این عنصر در صنعت جواهرسازی هیچ مورداستفاده‌ای ندارد و بیشتر کاربرد الکتریکی دارد.
۴- ایریدیم
ایریدیم فلزی از گروه پلاتینوم است که رنگی سفید، شبیه به پلاتین دارد اما کمی مایل به زرد است. به علت نقطه‌ی ذوب بالا، سختی و شکنندگی شکل و فرم دادن به ایریدیم بسیار مشکل است. به همین جهت از پودر آن برای اهداف مختلف استفاده می‌شود. اصولاً از این فلز برای تهیه‌ی نوک خودنویس یا در تولید کاتالیزورها استفاده می‌شود. ایریدیوم در برابر خوردگی و فرسایش حتی تا دمای ۲ هزار درجه سانتی‌گراد هم مقاومت بسیار زیادی دارد. فراوانی این فلز در پوسته‌ی زمین کم است ولی در شهاب سنگ‌ها به وفور یافت می‌شود. این فلز در جواهرسازی کاربردی ندارد.
۵- اسمیوم
اسمیوم یک فلز سخت و شکننده به رنگ خاکستری متمایل به آبی است که در بعضی آلیاژها همراه پلاتین و ایریدیوم استفاده می‌شود. اسمیوم به خاطر چگالی بالا معمولاً به عنوان سخت‌ترین فلز که حتی از ایریدیوم هم سخت‌تر است، شناخته می‌شود. این فلز در میان خانواده پلاتینوم بیشترین دمای ذوب و پایین‌ترین فشار بخار را دارد و از آن در اتصالات الکترونیک استفاده می‌شود.
ویژگی‌های پلاتین
پلاتین یک فلز بسیار گرانبها، چکش‌خوار، قابل انعطاف و براق است که در هیچ دمایی اکسیده نمی‌شود و به‌راحتی توسط اسیدها خورده و فاسد نمی‌شود. حتی نازک‌ترین لایه‌های پلاتینی هم مقاومت و استحکام بسیار بالائی دارند. این فلز کمی سخت‌تر از آهن خالص است و به راحتی فرسوده نمی‌شود. به همین خاطر، جواهرات حاوی این فلز به طور معمول شکل خود را حفظ می‌کنند و بهترین و ایمن‌ترین فلز برای پایه‌ی سنگ الماس هستند. درخشندگی سفید رنگ پلاتینوم هرگز از بین نمی‌رود و تغییر رنگ نمی‌دهد ودرخشندگی آن همانند درخشندگی الماس است.
گفتیم که پلاتین کمترین واکنش‌پذیری در بین تمامی فلزات را دارد و همچنین مقاومت و شکل‌پذیری بسیار بالایی هم دارد. مقاومت این فلز در مقابل تیرگی و خوردگی بسیار بیشتر از طلاست. همین خواص و ویژگی‌های باعث شده تا دومین کاربرد اصلی این فلز در ساخت جواهرات باشد. وقتی پلاتینوم کاملاً خالص باشد، بسیار زیبا و به رنگ نقره‌ای مایل به سفید خودنمائی می‌کند و در نتیجه به آبکاری نیاز ندارد.
جواهرات پلاتینی بسیار محکم و انعطاف‌پذیر هستند و این خواص، آن را برای استفاده روزمره ایده‌آل کرده. جواهرات پلاتینی حتی در صورت خراشیدگی هم رنگ، درخشندگی و وزن خود را از دست نمی‌دهد. این در حالی است که بقیه‌ی فلزها ممکن است درخشش یا رنگ اصلی خود را از دست بدهند یا دچار تغییر فرم شوند. همین ویژگی‌ها باعث افزایش بهای آن شده است.
جالب است بدانید که برای شیمی‌درمانی برخی انواع سرطان از برخی ترکیبات دارویی حاوی پلاتین استفاده می‌شود.
کاربرد پلاتین در جواهرات
بر اساس اسناد تاریخی، اولین بار بومیان قاره آمریکا در کشور اکوادور کنونی پلاتین را از شن‌های رودخانه استخراج کردند. سپس از آلیاژ پلاتین و طلا برای ساخت زیورآلات استفاده کردند. از آنجا که پلاتین به طور طبیعی دارای رنگ سفید و درخشندگی زیاد است همیشه در طول تاریخ در جواهرات کاربرد زیادی داشته و دارد.
فلز پلاتین در مقایسه با طلا مقاومت بیشتر در برابر کدر شدن نشان می‌دهد و از طلا هم کمیاب‌تر است. شکل‌پذیری آن هم بالاتر از طلا و نقره و مس است. به همین دلیل، پلاتین گزینه‌ی مناسبی برای ساخت جواهرات محسوب می‌شود. جواهرات پلاتین عموماً با عیار ۹۵۰ از هزار ساخته می‌شوند.
جواهراتی که از پلاتین خالص ساخته می شوند، به‌خاطر خلوص بالا برای افرادی که نسبت به طلا حساسیت دارند، بهترین گزینه هستند. حساسیت برخی از افراد نسبت به طلا به خاطر آلیاژهایی مثل نیکل است که در روند ساخت جواهر استفاده می‌شوند. از آنجائیکه جواهرات پلاتینی حاوی آلیاژهای بسیار کمتری نسبت به طلا هستند، انتخاب خوبی برای کسانی به‌شمار می‌روند که نسبت به فلزات حساسیت دارند. برای درک بهتر باید بگوئیم که جواهرات پلاتینی از پلاتین بسیار خالص ساخته می‌شوند. در مقایسه با طلا، پلاتین شامل ۹۵ درصد پلاتین و ۵ درصد سایر فلزات است. یعنی برای ساخت جواهر پلاتینی، به آلیاژ بسیار کمی برای ترکیب شدن نیاز است. اما جواهر ۱۸ عیار طلا ۷۵ درصد خالص است و ۲۵ درصد باقیمانده‌ی آن یک آلیاژ مثل نقره، روی یا مس است.
البته باید توجه داشته باشید که قیمت پلاتین نسبت به طلا نوسان بیشتری دارد. این فلز معمولاً در وضعیت ثبات و رشد اقتصادی گران‌تر از طلاست و قیمت آن تا دو برابر طلا می‌رسد. اما در دوره‌های بی‌ثباتی اقتصادی گاهی از طلا ارزانتر می‌شود. دلیلش هم این است که پلاتین در درجه‌ی اول کاربرد صنعتی دارد.
فرق پلاتین با طلا سفید
با اینکه پلاتین و طلای سفید هر دو سایه‌ی نقره‌ای رنگ مشابه دارند و ظاهراً شبیه هم هستند، اما در واقعیت هیچ شباهتی با هم ندارند. این دو فلز از نظر مقاومت، قیمت، رنگ و دیگر ویژگی‌ها کاملاً با هم تفاوت دارند. در نگاه کلی می‌توان گفت، پلاتین سفیدتر، درخشان‌تر، مقاوم‌تر و گران‌تر از طلا سفید است. در واقع سنگین‌ترین و سخت‌ترین فلز سفید موجود در طبیعت، پلاتین است اما طلای سفید ترکیبی از چندین فلز است.
حالا برای اینکه فرق بین طلای سفید و پلاتین را بهتر متوجه شوید در زیر این دو فلز را با هم مقایسه کرده‌ایم.
قیمت پلاتین
در مقایسه پلاتین با طلا سفید باید بدانید که پلاتین بسیار کمیاب و بسیار متراکم است که آن را به گرانترین فلز تبدیل کرده است. قیمت پلاتین بین دو تا پنج برابر گران‌تر از طلای سفید است. در نتیجه، خرید جواهرات از جنس طلای سفید به لحاظ اقتصادی مقرون به صرفه‌تر از جواهرات پلاتینی است.
تراکم و استحکام
پلاتین حدود ۲۰ درصد از طلای سفید متراکم‌تر است. ساختار متراکم پلاتین باعث شده تا در برابر خط و خش بسیار مقاوم باشد. در واقع پلاتینوم یکی از بادوام‌ترین فلزات برای ساخت زیورآلات قیمتی بشمار می‌رود. این فلز وقتی خراش بر می‌دارد، برخلاف طلا در طول زمان دچار خوردگی و فرسایش نمی‌شود. همچنین پلاتین قابلیت خم شدن دارد و به همین خاطر خیلی سخت دچار شکستگی می‌شود. برای این ویژگی‌ها، اغلب برای ساخت زنجیرهای حلقه‌ای از این فلز استفاده می‌شود.
طلای سفید نیز دوام و پایداری خوبی دارد. اما استحکام آن به عیار طلا بستگی دارد؛ هر چه عیارش پایین‌تر باشد به این خاطر که طلای کمتری در خود دارد، دوام بیشتری خواهد داشت. در مقابل، طلاهایی که عیار بالا دارند، چون میزان طلای مصرفی در آن‌ها بیشتر است و از آنجا که طلا فلز نرمی محسوب می‌شود، در نتیجه ممکن است استحکام چندان بالایی نداشته باشد. همچنین باید بدانید که طلای سفید در مجاورت مواد شیمیایی موجود در خانه بسیار آسیب‌پذیر است. اما پلاتین این مشکل را ندارد.
نتیجه گیری
پلاتین فلزی است که از سال 1780 در فرانسه توسط لویی شانزدهم مورد استفاده قرار گرفت و در واقع استفاده از آن در جواهرات از این دوران رواج پیدا کرد. از این رو در این مقاله در سایت ماشین سازی هادی به این نتیجه رسیدیم که فلز پلاتین به دلیل زیبایی و درخشندگی و دوام بسیار بالای آن به فلزی برای استفاده در جواهر سازی تبدیل شد. پلاتین یکی از ماندگارترین و با دوام ترین فلزاتی است که در جواهرسازی مورد استفاده قرار می گیرد و یک نماد ماندگار برای عشق واقعی، جاودانگی و بقاء به شمار می رود.